Phân tích các lớp bi kịch cuộc đời nhân vật Chí phèo (Chí Phèo - Nam Cao)

-         “Nếu mực đã cạn hãy mở tĩnh mạch của mình ra để lấy máu mà viết” (Biêlinxki)

a.     Tác giả

-         Nam Cao (1917 - 1951) là một cây bút văn xuôi có vị trí hàng đầu trong nền vh VN TK XX.

-         Là đại diện xuất sắc nhất của trào lưu văn học hiện thực phê phán 1930 -1945

-         Các sáng tác của ông ám ảnh day dứt tâm hồn người đọc bởi giá tri hiện thực và nhân đạo sâu sắc.

b.     Tác phẩm

*Xuất xứ nhan đề

-         “Cái lò gạch cũ” (hình ảnh xuất hiện ở đầu và cuối tác phẩm, nhấn mạnh vào hình ảnh biểu tượng của xhtdpk - nơi sản sinh ra hiện tượng chí phèo).

-         “Đôi lứa xứng đôi”, khi in thành sách năm 1941, NXB Đời Mới đã đổi tên nhằm gợi tò mò về mối tình lạ lùng.

-         “Chí phèo”, năm 1946 khi in lại trong tập Luống cày, Nxb văn hóa cứu quốc. Tác giả đã đặt tên lại. Hướng vào bi kịch của Chí phèo.

*Đề tài, chủ đề

-         Đề tài người nông dân trước CM.

-         Chủ đề: Khác với các nhà văn hiện thực khác như Ngô tât Tố, Nguyễn Công Hoan, Phạm Duy Tốn. Nam Cao chọn một chủ đề rất riêng là sự tha hóa của người nông dân trong xã hội tdpk.

*Đoạn văn mở đầu độc đáo (tiếng chửi)

“Chí phèo ngặt ngưỡng vừa đi vừa chửi, bao giờ cũng thế cứ rượu xong là hắn chửi. Bắt đầu hắn chửi trời..rồi hắn chửi đời rồi chửi cả làng Vũ Đại, chửi đứa nào không chửi nhau với hắn, cuối cùng là chửi dứa chết mẹ nào đẻ ra thân hắn.”.

-         Cuốn hút người đọc người nghe

-         Giới thiệu được tính cách lạ của nhân vật

-         Nhấn mạnh số phận bất hạnh của nhân vật đã rơi vào bi kịch.

-         Tiếng chửi là cách để hắn giao tiếp với xã hội nhưng chỉ nhận lại sự im lặng.

-         Là niềm khao khát tìm ra nguyên nhân của sự đau khổ nhưng “có trời mà biết, cả làng Vũ Đại không ai biết”.

c.     Các lớp bi kịch cuộc đời Chí

*Bi kịch tuổi thơ

-      Khi sinh ra phải nhận bao bất hạnh: “một anh đi thả ống lươn nhặt được Chí trần chuồng xám ngắt trong một váy đụp để bên lò gạch bỏ không”. Như vậy ngay khi sinh ra Chí đã cô đơn, không cha không mẹ, “tứ cố vô thân”. Vậy là một sự bất hạnh lớn truyền đến cho người đọc bao xót xa thương cảm.

-      Khi lớn lên đi ở hết nhà này đến nhà khác. Năm 20 tuổi đi ở cho nhà Lí kiến. Chỉ câu văn ngắn ngủi cô đọng NC đã kín đáo giưới thiệu với người đọc về phẩm chất quý giá của người nông dân nghèo mà chí thừa hưởng. Đó là cần cù, chăm chỉ, chât phác lương thiện và tâm hồn trong sáng. Chí tự kiếm sống bằng đôi bàn tay lao động, giọt mồ hôi nước mắt của mình. Khi trưởng thành hắn có ước mơ có một gia đình nhỏ“chồng cuốc mướn cày thuê, vợ dệt vải”. Một ước mơ thật bình dị, đời thường đến tội nghiệp. Có lẽ vì uơc mơ ấy mà Chí phải đi làm canh điền cho nhà Lí Kiến.

-Thế nhưng nhà văn NC đã để cho người đọc thấy bản chất của người nông dân tốt đẹp bao nhiêu thì bản chất của giai cấp thống trị độc ác tàn bạo bấy nhiêu, Mười chín năm đầu đời Chí sống trong lòng những người nông dân nghèo nhưng cs rất yên bình, Chỉ một năm va với Lí Kiến thì sóng gió, bão táp, bóng tối ập xuống đời Chí. Bị Bá kiến bóc lột sức lao động, bà ba lợi dụng tình ái. Những lúc như thế “Chí chỉ thấy nhục chứ yêu đương gì”. Chí biết khinh những thứ người ta khinh. Đây chính là một phẩm chất rất đáng quý của Chí -có lòng tự trọng.

          Vậy là hai mươi năm đầu đời Nc dựng lên nhân vật Chí phèo điển hình cho những người nông dân lương thiện, nghèo khổ, có những phẩm chất đáng quý: cần cù chăm chỉ, có ước mơ hp gia đình, có lòng tự trọng. Ngoại hình của Chí là một anh canh điền lực lưỡng khỏe mạnh. Với ngoại hình và tính cách này, Chí xứng đáng được hưởng hạnh phúc cuộc đời. Thế nhưng Chí chưa kịp nếm cái vị nghọt ngào ấy đã phải đón nhận vị đắng chát đến đỉnh điểm.

* Bi kịch lưu manh tha hóa.

- Xã hội phong kiến mà công cụ là bá Kiến đã cấu kết với chính quyền thực dân mà công cụ là nhà tù. Cái nhà tù ấy giống như con quỷ giữ giơ nanh vuốt cắn xé Chí để biến hắn thành con người khác. Sau 7, 8 năm đi ở tù về chí không còn là anh canh điền ngày xưa mà chỉ là thằng xăng đá, lính tẩy nhố nhăng, nửa tây nửa ta:”cái đầu cạo trọc lốc,  răng cạo trắng hớn. Hắn mặc cái quần nái đen với cái áo tây vàng…” Khiến chính nhà văn buông ra câu văn điệp đi điệp laị - “trông ngớm chết”. Ngoại hình đó báo hiệu nội tâm đã thay đổi và quả đúng vậy  hắn đã tha hóa. Chí uống rượu thịt chó từ trưa đến chiều rồi xách dao đến nhà Bá Kiến trả thù.

·        Chí đến nhà bá kiến lần 1.

Chí gọi cả tên tục nhà Bá kiến ra mà chửi, Lí Cường đánh hắn. Hắn đập vỡ vỏ chai rạch mặt ăn vạ. Bá kiến khôn ngoan xử nhũn với Chí “giết gà mua rượu cho hắn uống rồi cho một đồng bạc- chí ra về”.

Mục đích lần này Chí đến để chửi cho hả giận, bõ tức, rạch mặt ăn vạ.  Nhưng với một người khôn ngoan róc đời như bá kiến, chỉ một đồng bạc , bữa nhậu nhẹt cùng mấy lời đường mật bá Kiến đã chuyển từ thế bị động sang chủ động. Còn Chí từ cái dáng vẻ hung hung hăng ban đầu chuyển sang hiền lành nhẫn nhục, bị động: “lạy cụ rồi tử tế ra về”. Như vậy Chí đã mơ hồ nhận ra thủ phạm đẩy mình vào nhà tù và vì mơ hồ cho nên chí chưa ý thức được tội ác của Bá Kiến. Vì vậy chỉ chửi bới cho hả giận và khi Bá kiến xử nhũn Chí dễ dàng thỏa thuận.

=> Ý nghĩa khái quát của lần gặp này là khi người nông dân chưa ý thức được tội ác của địa chủ thì phản ứng của họ mang tính tự phát, nửa vời. Giai cấp thông trị chỉ cần dùng một ít vật chất là dễ dàng dập tắt sự phản kháng ấy.

·        Chí đến nhà Bá kiến lần 2.

Được bá Kiến cho đồng bạc Chí uống rượu trong ba hôm tan hết. Hết tiền Chí mua chịu. Bà chủ quán không cho thì Chí dọa đốt quán. Được rượu đi về qua chợ Chí nhúp của chị hàng xén nhúm muối con. Qua vườn nhà ai Chí vặt mấy quả chuối xanh. Về miếu con ở bờ sông, Chí uống rượu với chuối xanh và muối trằng. Say khướt Chí đến nhà Bá Kiến lần hai. .

Lần này khác với lần trước Chí không đến để chửi mà đòi đi ở tù. “Bẩm cụ từ ngày cụ cho con đi ở tù,con lại sinh ra thích đi ở tù, con lại đến kêu của cụ cho con đi ở tù”. Bá kiến khôn ngoan sai chí đi đòi nợ. Chí đòi được 50 đồng bạc của nhà đội tảo. Bá Kiến bảo Lý Cường cắm cho Chí năm sào đất soi ở bờ sông. Chí hả hê ra về: “anh hùng làng này cóc ai bằng ta”.

=> Sau khi ra tù, chí cũng như bao nhiêu kẻ phạm tội khác trong xã hội cũ bị dồn vào ngõ cụt đường cùng. Không có công ăn việc làm, rất muốn hoàn lương nhưng không có điều kiện dễ trở lại đường cũ. Thực chất lần này là đến để đòi kế sinh nhai.

Về phần Bá Kiến lần này lộ nguyên hình là một con quỷ, cáo già gian ngoan quỷ quyệt, tàn bạo độc ác, đẩy Chí vào chỗ chết. Sau khi đến nhà đội Tảo đòi nợ, biến Chí thành tay sai của cụ để đàn áp phe đối nghịch không nghe mình - “dùng thằng đầu bò trị thằng đầu bò”.

 Từ đây chí lún sâu vào con đường tha hóa trở thành công cụ gây tội ác của bá kiến. Chị bị Bá Kiến cho uống rượu say rồi đi đập phá cướp bóc, giết người. Khi say thì Chí mất lí trí sự tỉnh táo nên không biết mình gây tội, không biết chính Bà Kiến đã khoác lên người Chí một cái lốt quỷ dữ. Nói như giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh “Chí đã bị vật hóa hoàn toàn”.

Trái lại đối lập với Chí, nhân vật Bá Kiến có tính cách gian hùng mưu mô xảo quyệt sẵn sàng đẩy người ta xuống rồi lại vớt người ta lên để được đền ơn. Bá Kiến trong mọi hoàn cảnh luôn luôn rất tỉnh táo. Vì vậy bá kiến có tâm quỷ lốt người. Hắn lừa được mọi người, được mọi người trọng vọng.  Còn Chí bị người làng lánh xa “người ta tránh mặt hắn mỗi khi hắn đi qua”. Nhưng đây chưa phải là bi kịch lớn nhất đời Chí.

*Bi kịch bị cự tuyệt

- Gặp thị Nở.

          Chi tiết Chí Phèo gặp thị Nở thẫm đẫm tư tưởng nhân đạo của nhà văn Nam Cao. Trong khi cả làng Vũ Đại nhìn Chí như một con quỷ dữ thì tấm lòng nhân đạo của nhà văn vẫn thấy trông sâu thẳm tâm hồn trái tim của người nông dân chân chất này những phẩm chất tốt đẹp không một thế lực nào hủy diệt được. Nó chỉ bị vùi lấp ẩn sâu như một hòn tha hồng trong đống tàn tro. Nếu có một luồng gió mát của cuộc dời thổi tới nó sẽ bừng lên thành ngọn lửa nồng ấm. Luồng gió ấy chính là tình người của thi Nở. Vì thế Nam Cao đã xây dựng nhân vật thị Nở để cho Chí phèo gặp gỡ rồi thức tỉnh hồi sinh dần trở lại làm người đích thực.

          Thị Nở là một người xấu ma chê quỷ hờn, dở hơi, ở với dòng giống mả hủi. Dụ ý của nhà văn muốn nói thi Nở hội tụ những bất hạnh của con người cho nên rơi vào cô dơn bị loại khỏi xã hội loaig người nên dễ có sự đồng cảm với Chí. Đồng thời một người như thị mà sau này Chí cũng không lấy được và  không được lấy thì nỗi đau dớn được đẩy lên mức độ cao hơn.

          Sau lần gặp gỡ vô tình với thị Nỏ ở vườn chuối tạo nên sự thay đổi tình cảm ở cả Chí phèo và thị Nở. Có lẽ cả hai đang sống trong sự ghẻ lạnh xa lánh của người đời, lần đầu tiên được hưởng tình người ấm áp. Vì thế đoạn văn miêu tả cuộc gặp gỡ trong đêm trăng của hai con người là đẫm chất thơ. Tình người và khao khát tình yêu đã làm nên chất thơ ấy. Để ta thấy thị Nở thay đổi bừng lên niềm vui e thẹn vì nghĩ đến hai tiếng vợ chồng “ngường ngượng mà thinh thích” và từ đó tỏa sáng tình người hội tu ở chi tiết bát cháo hành thấm bao công sức, tình thương của thị Nở cho Chí.

Đồng thời với sự thay đổi của thị Nở ta thấy sự thay đổi của Chí. Chí tỉnh dậy khi trời sáng và chí đã thức tỉnh sau cơn say triền miên, nghe được những âm thanh kì diệu của cs “tiếng chim hót ngoài kia vui vẻ quá. Có tiếng cười nói của những người đi chợ. Anh thuyền chài gõ mái chèo đuổi cá..”  Tất cả những âm thanh của thiên nhiên của cuộc sống bình thường, giản dị, hôm nào cũng có nhưng hôm nay nó mới ngân nga vang vọng lọt vào tâm hồn đã thức tỉnh của Chí. Nó như tiếng chuông ngân gõ vào mở ra cánh của kí ức đã đóng từ lâu để gợi về nỗi nhớ, gợi về  kỉ niệm da diết một thời tuổi trẻ nghèo khổ nhưng bình yên với ước mơ bình dị. Và rồi nhận ra thực tại đáng sợ “đói rét, ốm đau, tuổi già, cô độc”. Nhận ra hiện tại và đoán biết tương lai cũng sẽ vậy. Điều mà hắn sợ nhất chính là sự cô độc. Ước mơ không thành, giờ đây “một số không to tướng vẫn đang chùm lên cuộc đời hắn” (Nguyễn Đăng Mạnh) và thậm chí còn là số âm bởi Chí không được chấp nhận là người.  Hắn cảm thấy “chao ôi là buồn, buồn thay cho đời..nếu thị không vào cứ vẩn vơ nghĩ mãi đến khóc được mất”. Điều đó báo hiệu Chí vẫn còn nhân tính.

·         Chi tiết bát cháo hành:

+ Là liều thuốc giải độc. Tác động mạnh vào con người Chí.

Chi tiết bát cháo hành là biểu tượng tình người đã cứu được tình người. Nó thẫm đẫm giá trị nhân đạo. Tình người thiêng liêng cao quý ấy đã giải tỏa, giải thoát cho Chí khỏi tất cả sự đói rét ốm đau cô độc, khơi dậy bao bồi hồi trong tâm hồn.

Trước tiên là tâm trạng ngạc nhiên khi hắn nhận ra lần đầu tiên hắn được người đàn bà cho. Từ ngạc nhiên Chí vô cùng xúc động “hắn thấy mắt hình như ươn ướt”. Xúc động rồi bâng khuâng xao xuyến khi nhìn bát cháo bốc khói. Hắn cảm thấy vừa vui vừa buồn, đồng thời ăn năn hối hận vì chót gây tội ác. Biết bao cảm xúc chồng chéo được gợi lên trong tâm trí hắn. Và rồi Chí cảm thấy vô cùng sung sướng và hạnh phúc khi cảm nhận “cháo mới thơm làm sao”. Cháo hành ăn rất ngon. Có lẽ sự thơm ngon của cháo không chỉ bởi hương gạo hương hành mà còn hòa quyện hương thơm tình người nên nó có sức thẩm thấu lan tỏa rất nhanh, rất sâu vĩnh viễn đọng lại trong trái tim Chí.

Ngòi bút của NC quả là vô cùng tài hoa khi lách sâu vào tam hồn nhân vật liệt kê ra bao trạng thái phong phú kì diệu để chứng minh Chí đã thức tỉnh, hồi sinh ở mức độ cao hơn khiến thị Nở cũng xúc động khi thấy cái lốt quỷ nhạt dần tan biến khỏi con người Chí. Để lộ ra bản chất tốt đẹp hiền lành, “Ôi sao mà hắn hiền… hắn cười nghe thật hiền”. Từ chỗ nhận ra hiện tại hạnh phúc ấy Chí khao khát có được tình yêu và hạnh phúc gia đình. Chí đã rất mạnh bạo và tình tứ rủ thị Nở: “hay là mình sang đây ở với tớ một nhà cho vui” và thốt lên “giá cứ thế này mãi thì thích nhỉ”.

+ Nhờ chi tiết này NC gọi ra được phần con người trong chí, thị Nở để người đọc phát hiện ra vẻ đẹp tâm hồn ẩn dấu của họ.

Chi tiết nghệ thuật là một giọt nước mà qua đó người đọc thấy được một đại dương tư tưởng mênh mông của nhà văn. Quả đúng như vậy, chỉ qua chi tiêt bát cháo hành nhà văn NC như muốn nói với chúng ta. Về thị Nở ẩn sâu trong bề ngoài xấu xí là tình người cao đẹp, đồng thời nhà văn cũng muốn nói với chúng ta về nhân vật Chí phèo. Với bao tâm trạng phong phú được khơi dậy và tình người sau bao năm bị vùi lấp đã bùng cháy dữ dội để Chí nhớ lại quá khứ - nhìn thấy hiện tại - hướng tới tương lại. Quá khứ đó là quãng đời đau khổ tha hóa, cô đơn giờ đã có thị Nở là bạn và có tình yêu thương ấm áp. Chí hướng tới tương lai, hắn mong thị sẽ mở đường cho hắn có cơ hộ làm hòa với mọi người, sống yên ổn ở làng Vũ Đại.

+Là niềm tin của Nc vào giọt nước mắt ở đời (tình thương yêu (bát cháo hành) có sức mạnh thay đổi con người). Quá khứ, hiện tại đồng tại hiện trong khoảnh khắc có hương vị tình người, tình yêu hòa trong hương cháo hành của thị Nở lan tỏa khiến Chí xúc động mãnh liệt khơi nguồn dòng chảy dâng lên thành nước mắt, “hắn thấy mắt hình như ươn ướt”. Chi tiết giọt nước mắt này thể hiện niềm tin của NC vào nước mắt của con người. Nhà văn cho rằng Chí phèo còn có khả năng khóc, còn có nước mắt tức là còn lương chi. Trong các tác phẩm của NC nhiều nhân vật thể hiện tình người qua giọt nước mắt. Sống trong xã hội thực dân khô héo tình người, giọt nước mắt của Chí tưởng đã khô cạn nhưng thực ra nó chỉ bị vùi lấp trong sâu thẳm lòng Chí, nó vẫn chảy len lỏi âm thầm trong suốt và mãnh liệt. Tình người vừa chạm đến để khơi nguồn dòng chảy để cho nó tràn ra làm trôi đi cái lốt quỷ dữ của Chí để lại nguyên vẹn bản chất của con người chân chính hiền lành. Đó chính là sự kì diệu của tình người thể hiện qua chi tiết bát cháo hành.

Năm ngày cả Chí và Nở sống đúng là con người. Đó cũng là quãng thời gian ngắn ngủi Chí thấy mình nên con người. Họ được hưởng trọn vẹn vị nghọt ngào của tinh yêu thương.

- Bà cô thị Nở cấm đoán.

+ Bà cô thị Nở là những gì còn lại của xã hội phong kiến tiếp tục kìm kẹp hạnh phúc con người. Thị Nở mà “lấy Chí phèo - thằng không cha, không mẹ thì nhục cho ông cha nhà bà lắm”. “Đã nhịn đến ngần này tuổi thì nhịn hẳn”, “ai đời ngoài 30 tuổi còn đi lấy chồng”.

+ Những định kiến ấy trở thành sắt đá, là bức tường thành vững chắc mà những người như thị Nỏ không thể pha bỏ mà chỉ biết gông nó vào cổ mình.

+ Bị cự tuyệt Chí rơi vào hố sâu của nỗi đau đớn, tuyệt vọng. Hơi rượu không thắng được hương cháo hành.

+ Chí rơi vào tình cảnh làm quỷ cũng không được làm người cũng không xong. Đã một lần biết và được yêu thương, đã một lần sống trọn vẹn là con người thì không thể trở lại làm quỷ. Nhưng khốn nỗi Chí đem trên mình cái lốt quỷ, cái quá khứ của quy dữ. Xã hội không thừa nhận hắn.

- Chí vùng lên uất hận (đến nhà bá kiến lần 3).

Trong nỗi đau đớn tuyệt vọng cực đỉnh ấy tất yếu khát vọng trả thù trỗi dậy. Chí muốn đi trả thù người cướp đi tình yêu của mình là bà cô thị Nở. Phải đên nhà thị Nở “đâm chết cái con khọm già nhà nó”. Thế nhưng NC để cho Chi đi chệch đường mà đúng hướng đến thẳng nhà Bá Kiến với một khao khát trả thù rực cháy. Đến đây nhà văn đưa ra một loạt hành động, ngôn ngữ đầy ấn tượng. “Tao muốn làm người lương thiện, không được! Ai cho tao lương thiện ?Tao không thể làm người lương thiện được nữa! Đây là tiếng thét đanh thép của Chí và cũng là của những người nông dân chính đáng trước cách mạng tháng Tám đòi quyền làm người, cũng là tiếng kêu thảm thiết đau đớn khi rơi vào bế tắc.

Cả cuộc đời chí thể hiện một khối bất công. Bất công vì không thể có một lựa chọn. Muốn sống, muốn tồn tại Chí phải bán đi linh hồn của mình để lấy đồng tiền lẻ. trái lại muốn giữ linh hồn lương thiện khi lương tri đã trở về thì Chí phải hủy hoại sự sống của mình. Trước khi chết Chí đã đấu tranh quyết liệt, giết Bá Kiến sau đó mới tự kết liễu đời mình.

·     Điều đó thể hiện một hiện thực trong xã hội - khối mâu thuẫn giữa địa chủ và nông dân đã lên đến đỉnh điểm không thể chung hòa dãn đến xung đột một mất một còn.

·     Thể hiện quy luật có áp bức có đấu tranh. Áp bức càng nặng nề đấu tranh càng dữ dội.

·     Là dự báo sôi nổi cho cuộc nổi dậy cua nông dân khi chi sau 4 năm là CM tháng Tám nổ ra. Nếu đứng lên đấu tranh lẻ tẻ, tự phát như Chí thì không thể chiến thắng.

·     Phản ánh sự chèn ép đến cùng cực, dồn người lao động vào chỗ chết của xh nửa thực dân.

* Nghệ thuật

+Xây dựng nhân vật điển hình (Chí, Bá kiến) với diễn biến tâm li phức tạp.

+ Kết cấu truyện mới mẻ. Đi vào giữa cuộc đời nhân vật.

+Cốt truyện và các tình tiết hấp dẫn cuốn hút.

+Ngôn ngữ truyện sống động, vừa điêu luyện vừa gần gúi với lời ăn tiếng nơi người dân

+Giọng điệu phong phú biến hóa. Điểm nhìn trần thuật linh hoạt lúc thì theo tác giả, lúc thì qua lăng kinh các nhân vật.