Tìm về nguyên nhân bi kịch của Vũ Như Tô (Vĩnh biệt Cửu trùng đài)

Nói chung quy lại thì đối tượng của văn học nghệ thuật chính là con người, là sự sống chết của con người. Đề ý thì thấy các nhà văn thế hệ trước hình như thích viết về nỗi khổ của người nông dân hơn các tầng lớp khác. Chắc hẳn bởi khi đó, họ - những người nông dân luôn là điển hình cho giọt nước mắt ở đời.

Nghĩ vậy nhưng phải chết như Vũ Như Tô (nhà kiến trúc sư), sống cuộc đời thừa như Hộ (nhà văn) thì đã được coi là khổ chưa ? Hóa ra nỗi khổ thì vẫn chia đều cho mọi người cả chứ đâu riêng ai. Đạo phật dạy rằng nguyên nhân của mọi khổ đau bắt nguồn từ sự “vô minh” (tức là sự thiếu sáng suốt hay ngu dốt của con người). Điều này đúng chứ ? Và tôi thử đặt một câu hỏi : Một xã hội không tạo được điều kiện tốt cho cho con người phát triển thậm chí họ là những nhà tri thức sáng suốt thì đâu là nguyên nhân của sự tối tăm ấy ? Có thể một số người thông thái chỉ ra được nhưng cụ thể là ai, giải quyết như thế nào thì chắc họ cũng không biết. Hiện nay thì vẫn chưa tồn tại hình thái xã hội nào giúp con người bớt trăn trở hơn may chăng đã có đâu đó trong những bộ phim viễn tưởng. Tóm lại thì chẳng ai đứng trong xã hội mà thoát được nỗi khổ chung ấy dù họ là người nông dân hay nhà tri thức.

           Đoạn trích Vĩnh biệt cửu trùng đài thuộc hồi V (đoạn trích trong SGK Ngữ văn ..) thuộc vở kịch ‘Vũ Như Tô” được Nguyễn Huy Tưởng sáng tác năm 1941 dựa trên một sự kiện xảy ra ở kinh thành Thăng Long thời Hậu Lê. Trong đoạn trích người ta vẫn thường tìm về nguyên nhân cái chết của Vũ Như Tô để từ đó chỉ ra ý nghĩa tư tưởng và biểu tượng đạo đức mà nhà văn gửi gắm. Các bài nghiên cứu, phân tích trước nay vẫn cho rằng Vũ Như Tô đã không giải quyết đúng đắn mối quan hệ giữa nghệ thuật và đời sống, đã không trả lời được câu hỏi sáng tạo nghệ thuật cho ai và để làm gì. Bởi vậy dẫn đến bi kịch. Từ đó rút ra ý nghĩa tư tưởng về một tác phẩm nghệ thuật không thể chỉ mang cái đẹp thuần túy mà phải có mục đích phục vụ cuộc sống và nhân dân. Cái chết của nhân vật này theo tôi dừng lại ở đó là chưa đủ.

Cứ thử đặt ra một giả thiết là nếu như Vũ Như Tô giải quyết được mối quan hệ giữa nghệ thuật và đời sống nêu trên thì điều gì sẽ xảy ra. Chắc chắn rồi ông sẽ không thiết kế công trình ấy, sẽ không can dự vào xây dựng Cửu trùng đài. Vậy thì một vấn đề nữa lại đặt ra là liệu có phải đã quá thiếu may mắn cho cho một nhà kiến trúc lỗi lạc như Vũ như Tô khi đã sinh ra vào thời kì suy tàn của nhà Hậu Lê. Tại sao tôi nói thế, bởi trong xã hội ấy ngoài những công trình kiến trúc của vua chúa, quan lại, được xây dựng bằng sương máu của nhân dân để phục vụ cho cuộc sống của tầng lớp ấy thì chắc hẳn không có những công trình lớn khác để Vũ Như Tô thể hiện tài năng của mình. Điều đó liệu có thể khác đi được ? Câu trả lời là: Không !. Vậy thì Vũ Như Tô sẽ làm việc cho ai ? Phục vụ nhân dân bằng cách nào? Ai có thể giúp ông thực hiện hoài bão ước mơ xây dựng một kiệt tác kiến trúc ? Không ai biết ! Nếu thế bi kịch lớn bao chùm lên cuộc đời ông sẽ là bi kịch của một người thừa trong xã hội.

Vậy đấy. Dù có giải quyết được mối quan hệ giữa nghệ thuật và đời sống thì Vũ Như Tô vẫn lâm vào bi kịch, vẫn là kẻ phải hy sinh từ bỏ lí tường nghề nghiệp và sống cuộc đời thừa. Mà đối với những người nghệ sĩ có hoài bão và tâm huyết thì sống như thế có khác gì đã chết đâu. Nguyên nhân sẽ không còn đúng nữa khi triệt tiêu nó đi vấn đề vẫn chưa được giải quyết.  Ta cũng dễ hiểu tại sao ông mù quáng, ông sai lầm, đó là bởi ông quá háo hức với một cơ hội lớn không thể có lần thứ hai trong sự nghiệp để thực hiện giấc mơ của mình đó thôi. “Ta chỉ có một hoài bão là tô điểm đất nước đem hết tài năng ra xây cho nòi giống một tòa đài hoa lệ, thách cả những công trình sau trước, tranh tinh xảo với hóa công vậy thì ta có tội gì”. Tôi cũng cho rằng ông không có tội đó chỉ là sự lựa chọn giữa việc chết theo cách này hay cách khác. Và  nếu được đánh giá tôi cho rằng sự lựa chọn mà chính Vũ Như Tô cũng không biết ấy lại có phần khôn ngoan. Nếu sống mà chỉ làm việc để phục vụ nhân dân thì chắc chắn rồi ông chết và nghệ thuật của ông cũng chết bởi sẽ chẳng ai biết đến một Vũ Như Tô. Nhưng lựa chọn việc xây Cửu trùng đài thì có thể ông chết nhưng ông còn hy vọng rằng nghệ thuật của ông sẽ sống. Nói đến đây chắc chắn người ta sẽ nói tôi vậy thì việc mượn quyền lực bạo chúa, dựng Cửu đài trên sương máu của dân thì có phải tội không ? Tôi xin được biện hộ cho Vũ Như Tô như thế này:  Theo đạo lý Đahma thì người anh hùng được nhận diện qua động cơ hành động chứ không phải bản thân hành động, hơn thế nữa trong luật pháp tiến bộ cũng quy định tội giết người có chủ định và giết người không chủ định cũng có mức xử phạt khác xa nhau đấy chứ. Hơn thế động cơ hành động của Vũ Như Tô thì hết sức tốt đẹp nói một cách hài hước thì chỉ chịu mức án mấy năm tù. Nếu là một trong số người dân ngày ấy tôi sẽ tìm mọi cách mà giữ lấy mạng sống của nhà kiên trúc tài ba ấy chứ không để việc đó xảy ra.  Cho nên có thể nhân thấy nguyên nhân sâu xa dẫn đến bi kịch cuộc đời Vũ Như Tô không còn như đã nói ở trên nữa. Nguyên nhân khiến ông phải từ bỏ lí tưởng, từ bỏ tính mạng là do xã hội đương thời đã không tạo được điều kiện tốt để ông thực hiện khát vọng nghệ thuật chân chính của đời mình, phải từ bỏ đạo đức để thực hiện lý tưởng nghề nghiệp xây dựng những công chính kiến trúc phục vụ chế độ cai trị. Một xã hội chỉ có những công trình phục vụ vua chúa được xây dựng thì chẳng làm cho họ thì làm cho ai, nếu không thì Vũ Như Tô nên đổi sang nghề khác chắc sẽ không dính dáng đến bạo chúa. Nếu xét trong thời điểm sáng tác vở kịch này là năm 1941 thì chính nó đã mang một ý nghĩa tố cáo xã hội kín đáo mà sâu sắc. Không chỉ là xã hội của Vũ Như Tô (Hậu Lê – triều đại phong kiến suy tàn) mà còn là xã hội đương thời mà Nguyễn Huy Tưởng sống (phong kiến thực dân).

 Nhân vật Hộ trong truyện ngắn Đời thừa của nhà văn Nam Cao cũng là một nạn nhân của xã hội ấy (1943). Bởi cuộc sống cơm áo ngặt ngèo, bởi trí thức trong xã hôi ấy bị coi rẻ mà hắn phải từ bỏ giấc mơ nghệ thuật.

Nỗi đời cơ cực đang giơ vuốt

Cơm áo không đùa với khách thơ

(Xuân Diệu)

Cũng như Vũ như Tô, Hộ cũng là một trí thức có hoài bão và tâm huyết trong nghề nghiệp nhưng bị xã hội đẩy đến đường cùng. Điều tôi muốn nói nhiều hơn ở đây là sự lựa chọn của Hộ khác với Vũ Như Tô. Nếu như Vũ Như Tô chọn việc thực hiện lí tưởng hoài bão giấc mơ mà quên mất đạo đức nghề nghiệp thì Hộ làm ngược lại tức là từ bỏ lí tưởng để giữ đạo đức tình thương. Bởi thế kết cục của họ thì có phần khác nhau. Vũ Như Tô đã chết vì  giấc mơ nghệ thuật thay vì sống cuộc đời thừa như Hộ.

           Kịch Vũ Như Tô có một tiếng nói tố cáo kín đáo sâu sắc đối với xã hội đương thời đã đẩy những người trí thức tâm huyết tài năng vào bi kịch. Từ đó tạo nên ý nghĩa tư tưởng sâu sắc về yêu cầu trong một xã hội tiến bộ phải biết vun đắp tạo điều kiện cho các tài năng phát triển. Ngoài ra tác phẩm trên cũng để lại những quan niệm đúng đắn về một tác phẩm nghệ thuật chân chính và đạo đức của văn nghễ sĩ trong sáng tạo nghệ thuật.